n
o, n., later m. (n
s.
in t-ubull
,
SR 1263
, but n
p.
ubaill is marked
lochdach,
IGT, Decl. § 94
.
ex. 1646
). n
s.
ubull n-óir,
TBFr. § 3
.
u.¤ oir,
LU 3673
(
SCC 33
), a
s.
ubull,
LU 10019
.
in n-ubull
,
SR 1326
. d
s.
ubul,
LU 10021
.
g
s.
ubuil,
Mon. Tall. § 49
.
ind ubuill
,
SR 1294
. n
p.
ubla,
LU 7556
.
IGT, Decl. ex. 528
(see above). With art. :
na ubla
,
LU 1698
. a
p.
ubail,
PH 518
.
ubla,
IGT, Decl.
ex. 309
.
na hubla
,
LU 1692
. g
p.
ubúl,
Ml. 100c21
.
ubull,
LU 1694
.
ubal,
Mon. Tall. § 49
. d
p.
ublaib,
LU 1689
,
1696
.
I
(a) the fruit of the apple-tree, an apple :
uball quasi aball
...,
Corm. Y 1272
.
LL 179b38
. o[c] comét ubúll (gl. in
pomorum custodiam),
Ml. 100c21
. gluasacht oen ubuild
díob de lar ní fogni leusom `lifting a single apple from the
ground,'
Mon. Tall. § 49
. teclaim ubald dano dia domnaich
... ní fogni leusom `gathering of apples,' ib.
cranda imda
... itē tortoirthech ; ubla mora orda foraib,
RC ix 472y
.
nolomraitis ... na hubla ┐ nos ithitís,
474.9
(
LU 1685
).
mionn súl áille gach ubhaill,
Ir. Monthly 1919, 226.20
.
ubla ag fecadh na gcleth gcorr,
IGT, Decl. ex. 528
. dob
ubhla óir na hubhaill (uncountenanced form),
ex. 1646
.
tucsad ubla ... | croinn cumra na gcethramhnaibh,
ex. 309
.
ubhla bhruaigh Bhóroimhe,
TD 17.36
. críoch Éile na
n-abhall gcorcra | is ceart ubhla `whose fruit is good,'
34.35
.
ro gab shíothal ubhall,
Hy Fiach. 202.17
.
sugh ubhall,
Rosa Angl. 312.8
.
u.¤ fiadhan a crab-apple : ba commor re huball fiadhan
gach cloch dib (of hailstones),
RC xviii 297
(Tig.).
ithedh
toirthi mar atait ubla goirti no fiadhan,
Irish Texts v 28.6
.
Cf.
míach fíadubull,
LU 7177
.
m. di fíadublaib,
6821
.
crim, feam, fiadubull `
wild-apple
,'
Laws v 474.1
.
ubla
grethi,
Corm. Y 690
.
u.¤ gustairt
costard apple:
ubla grainneacha ┐ airneadha anaipchi ┐ ubla gustairt (gusdaird, v.l.),
G 11 106b3
,
Almusór 30
.
In similes and comparisons :
a bharr mar ubhla ar
n-abghughadh,
DDána 114.17
.
buidhe th'urla ioná an
t-ubhall,
Studies 1924, 572.19
.
(b)
the fruit of other trees, viz. fig and palm trees, etc. :
... amhuil theilgeas an crann fíge a úbhla anabuidh, an tan
bhogthar é ré gáoith thréin
figs
,
Rev. vi 13
. uball gráinnech
a pomegranate :
ibedh fin ina mberbter uball grainech,
Irish Texts v 22.9
.
croicinn ubaill grainnigh,
28.1
ubla
grainighe ┐ na hubla re nabar sitonia,
34.22
.
ubla grainnecha,
Ériu x 146 § 3
. uball puinecda a pomegranate : co
nublaibh puinecdaib
with pomegranates
(of the high priest's
garments),
BB 489b4
. uball palmi a date :
tuc secht
n-ubaill palmi ... dam,
PH 518
.
(c) the fruit of the forbidden tree :
acht co tora in t-ubull
dam | rannfat etrom is Adam,
SR 1263
.
dofuc Eua in n-ubull
n-úag | dond abaill,
1285
.
ni manḟacamar th'uboll,
1346
.
o shunn dua[i]d Eua ... | leth ind ubuill aurchotig,
1294
.
an t-ubhall far fhás rinn-ne | lasair fheirge th'inntinne,
DDána 5.23
.
atbath in bith uile ar aen uball,
Laws i 52.4
.
gur trothluigheadh d'urchor d'ubhall í i bparrthas (sc.
Adam's body) ;
TSh. 2549
. Here perh. :
ó áladhaib in
ubaill,
IGT, Decl. ex. 325
.
(d)
apple of discord, etc. (of classical mythology) :
issé
an t-ubhall ceasta é,
O'Gr. Cat. p. 128
. u.¤ na scéimhe `the
palm for beauty': ... ar son gur breathnuigheadh u.¤ na
scéimhe léithe (sc. Venus),
E. Ó Cl. 2686
. Cf.
in lubhgort
co n-ubluibh oir fair,
Stair Erc. 248 (ITS xxxviii)
.
(e) Freq. as complimentary epithet ; also fig. and
metaph. : a uball ōir ar n-abla-ni (of Christ),
ACL iii
235 § 28
. a ubhall óir (of Mary),
PBocht 2.9
.
ba hedh
uball abhla óir,
TFrag. 92.4
(of a chief).
a ubhall abhla
cumhra | as uaisle náid órubhla,
DDána 67.41
. mogall
géag nach cumhang gcabhra, | dá ubhall déag abhla óir
(of the 12 Apostles),
34.7
. trí sgealláin ubhaill óirchnis
`three pips of a gold-skinned apple' (of friends of the poet),
Studies 1925, 253.10
. d'ḟeoigh an t-ubhall cumhra grádhmhar (in elegy on a priest),
O'Rah. xxvii 5
.
trí
príomhubhall de chraoibh úir,
ib. xii 26
.
ubhall cumhra
lúbach é sin,
xiv 21
.
Abhall oile ón ubhall Éabha | do
orduigh Críosd, a chroch naomh ; | anmanna cáich uile
th'ubhla, | a mhuine bhláith chumhra chaomh,
DDána 2.10
.
buime ar ríogh an chraobh chumhra ... ubhla grás uirre
as iomdha (of Mary),
Studies 1932, 243.6
.
(f) In proverbs and proverbial phrases : is uball a nairear
fastad gin cundradh
, proverbial for
useless labour
, RIA 23 Q 6 p. 6a
(
O'Curry 1613
).
is mé an abhall (leg. an t-ubhall)
ó thoinn go toinn,
23 B 19, p. 42
. Cf.
reac a ttrice mar tá
mé | ón chomharsain go céile | mar ubhall ó thuinn go
tuinn, | ag fulang luim is leattruim,
Ir. Review 1913,
623 § 8
. ro iadsat lucht in tíre uimme, ┐ dorigned ubhall im
rendaib de, ┐ ro marbad hé (a kenning for a corpse pierced
by many spears),
Acall. 2050
.
co ndinganta guin galand ┐
uball im rennaib ┐ aighedha foghailti feolsgaeilti de,
D IV 2,
45vb23
.
gabais Eochaidh ē, ┐ beris leis ..., ┐ as ī comhairle
do rōine guin ghalān ┐ uball imreandach [leg. -aib] do
denamh de ina tigh fēin,
ZCP xiv 266.13
.
(g) the apple of the eye : (fig.)
do coimhéd sé é mar ubhall
a shúl,
Deuteronomy xxxii 10
.
coimhéd m'aitheanta, ┐ bí béo, ┐
mo dhligheadh mar ubhall do shúl,
Proverbs vii 2
.
(h) the apple of the throat, Adam's apple :
ubhall (na
brághat),
IGT, Decl. § 11
. don uball bragat (gl. gurgulioni),
Gild. Lor. 131
. an céduidhe go ling mbruinne, an tanaisde
go hubhall mbraghad (of the passage of the voice),
Ériu
xiii 36.26
.
dobeir indara láim dó fri ubull bragat in chon,
LU 5013
.
im ubull braghad in leoghain,
Stair Erc. 416
(ITS xxxviii)
. Ra ghabh a hubhall shlughatan `held her
by the apple of the throat,'
TFrag. 30.12
.
rug M. dubhghreim
... ar ubhall brághad ar Sheaán,
PCT 1644
. Seems to be
regarded as the seat of wisdom, one of the 12 doors of the
soul,
Laws v 363 fn. d
. Cf.
in mōreōlus mōr for uball
a brāgat ┐ for rind a tengad,
MacCongl. 125.4
.
II
(a) any globular object, a ball : asedh do gníodhsomh
an tan do cluinedh ceol saoghalla idir, no cuiredh da ubhall
ciara ... ina cluasaibh (of St. Brendan),
Mart. Don. May 16
.
Cf.
Lism. L. Preface xiii
.
┐ ubull dond ór gle | eter cech
dá cluicíne,
SR 4507
.
secht mílchoin i slabradaib argait,
┐ ubull n-óir eter cech n-áe,
TBFr. § 3
.
In similes :
Ri ro chruthaig ... | hi cuairt na firmiminte,
| domun ... | mar ubull febda fircruind,
SR 36
. Cf.
Laws
i 26.24
. Cf.
mar ubull i fabull,
TBC-LL¹ 4386
.
(b) as an ornament to confine the hair (See
Manners and Customs iii 189 seq.
) :
mong buide fair, alli dath, | ubull oir
oc á íadad,
LU 2673
(
SCC 33
).
da uball oir for degabal
a moṅgi med ferdornn ceachtar n-ai,
YBL 118a40
.
(c)
musical balls :
craebh airgid co tri hublaib oir fria
ais. ba leor ... arpeatad ... eistecht risin ceol dognid in
craebh,
IT iii 193 § 25
=
is amla do bhi an t-oclach ┐ craebh
sidhamhail ana laim, co tri hublaibh dergoir fuirre ; ... ┐
an tan rocraitheadh hí ba binne anat ceoil an beatha úile a
candais na hubla,
Manners and Customs iii 317 n.
(
B. Fermoy 62ab
). Cf.
Oss. iii 212
.
(d) jugglers' balls :
noí n-ubla óir focheird cech ai díb
i n-ardae,
LU 7556
(
BDD 109
).
anais ... Cu Culaind ... oc
airfitiud ban nUlad, .i. nói n-ubla clis ┐ nói cletíne clis ┐
nói scena clis, ┐ ní thairmescad nach ai alaile,
LU 8565
(
FB 42
).
slan don ti eamnas na go clis i nnairdi, no na
hubla clis i nnairdi,
Laws iii 284.20 Comm.
ro ir dom .x.
n-ubla oir (.i. clis) `
feat-apples
,'
Ériu ii 5.1
.
imbeir cóic
deich ubull óir, | ós clesit for a anoil,
LU 3810
(
SCC
37
).
(e) a weapon of warfare, a missile, cannon-ball :
dobér-sa
mo láim fon deil cliss dó, .i. fon n-ubull n-athlegtha n-íarnaide,... ┐ béraid comthrom inn ubaill da inchind tria
chuladaig,
TBC-LL¹ 1265
.
tarlaic na hocht n-ubla i n-airddi
root n-urchair uad do Ch.,
2129
.
co tarla an t-ubhall
luaidhi i fossadh a édain,
CCath. 2178
.
ceithre puill déag
ina éadach d'áireamh | ó ubhlaibh luatha luaidhe ráinig,
Hackett xl 148
. ubhall mar lingeas tré loch `as a bullet
through a lake,'
Arch. Hib. i 86 § xiii
.
(f) the ball of a (ball-and-socket) joint (Anat.) : ubhall na
leise
the hip joint
,
O'Don. Suppl.
s.v. leis.
lingis amach ...
co ndeachaid a uball as a les don lem sin,
YBL 208a4
. ubhall
a leisi do dhol as a ionad cavitate sua excidit coxa,
23 K 42,
102.20
.
(g) the pommel of a sword : a claidhimh ... gu n-ubhull
ro mhaiseach don cloich re n-abar berillus (=pomo,
Lat. text),
ITS xix 84.25
(Roland's address to his
sword).
(h) the knob at the butt-end of a spear(?):
crimall .i. cro
oir im a huboll no uboll oir im a cro,
O'Curry 894
(
H 3.18 p.
399
).
(i) the boss of a shield :
boim .i. sgiath, ut est boim bil
co n-uball airgit .i. sgiath maith co nae bil fair do airget,
O'Dav. 221
(see
Ériu xiii 20.25
).
Compds. (I and II) : uball-chles(s) the ball-feat :
tri
chless dognítís ind errid .i. cless cleténech ┐ ubullchless ┐
fáeborchless,
LU 10140
.
ubul(l)chless
(LL),
uballcles
(St.),
in t-ubullchless
(LU),
TBC-LL¹ 2096
.
eter ... ubull-chles ┐
siabur-cles ...,
LU 8442
(
FB 30
).
in corthi cloichisea ...
ra gat a talmain ┐ dariṅgni ubull-chless án méor co a cheli
de,
MU 32 x
, (
LL 266bz
).
do gab a rothchles ... ┐ a uballchles ... ┐ a ilchlesa uili,
Comp. CC 93.2
.
¤chairche
`apple-strain' (i.e. `some kind of delicious music,' Stokes) :
co mba binnither teta mendcrot binnḟoghroghudh na
n-ubullcairc[h]i-sin (in description of a diadem),
CCath.
4711
(cf. II (c) above).
¤chnapach having a round knob :
tógbhus Cathal an tshúist ubhallchnapach os a chionn,
PCT 559
.
¤mell (a) a globular mass, missile ; bullet, cannonball :
dobert ubhall-mell luaidhi ina thabhull ┐ srethais
uadh for T. é,
CCath. 2177
.
saighti foibrighthi ... ┐ liacca
lamh ┐ uvillmill iarnaidhe,
5657
.
comtuaircnech na liacc
lamh ┐ na cloch nglaice, ... ┐ na n-uballmell iarnaidhe,
5860
.
gabhait for diúbhraccadh a nubhaillmheall luaidhe [sic leg.]
`leaden-bullets,'
AFM vi 1982.5
. Cf.
2130.5
;
Hugh Roe
64.21
. (b) other uses : of a helmet :
... co cethra uvullmellaibh cruinni cruaidh-iarainn,
CCath. 5268
.
ubhallmheall mor ... iarnaidhe,
Ériu v 174.201
.
ubhallmheall
iarainn ar gach slabhradh dhíobh,
ITS i 66.18
. Of the sun :
atract fo deoidh in grian ina hubullmhioll cró,
CCath. 4431
.
Of a mountain :
co raibhe in sliabh ina ubhall-mheall
teindtidhe uile,
BNnÉ 66 § 99
.
¤remar :
do thóguibh
Tomás an tshúist ubhall-ramhar chnapach ós a chionn,
PCT 552
.
¤rosc a bulging eye (?), g
s. as adj. : fer ... is é
srónmar ómar ubullruisc, `apfeläugig,'
TBC-LL¹ 5385
(ubhall-rosgach H, St.).
dam ... co n-ubullrosc ercce,
LL 247a29
(
IT iii 247
: `mit dem Apfelauge einer Kuh'
259
).